آب در دسترس سرانه در الجزایر کمتر از 300متر مکعب در سال است که همین امر این کشور را زیر آستانهای قرار میدهد که سازمان ملل متحد در زمینه فقر آب ارایه کرده است. در مقام مقایسه، آب در دسترس سرانه در مکزیک تقریبا 3700متر مکعب و در مصر نزدیک به 700 متر مکعب در سال است.
توزیع غیریکنواخت آب در کشور الجزایر، کمکی به وضع آن نمیکند. اغلب منابع سطحی آب به شکل رودخانه و دریاچه در شمال این کشور متمرکز شدهاند، ضمن اینکه قسمت عمده جمعیت نیز در همین مناطق زندگی میکنند. استفاده از آب شیرینکن در سال 2012 تقریبا به میزان 7درصد از آب مصرف شده در الجزایر را تأمین میکند، اما باز هم به نفع شمال کشور است که دسترسی به خط ساحلی را محدود کرده است. ظرفیت رو به رشد استفاده از شیرینکنندههای آب، دسترسی مردم به آب را در شهرهای ساحلی افزایش داده، اما 30درصد ذخایر آب همزمان با قدیمی و از رده خارج شدن زیرساختهای انتقال آب از دست میرود. بسیاری از شهروندان بهصورت روزانه به آب دسترسی ندارند.
در بخشهای مرکزی و جنوبی کشور، آب اندکی وجود دارد اما به صورت آب زیرزمینی است و در معرض خطر قرار دارد. سفرههای آب زیرزمینی در صحرای الجزایر بسیار کُند احیا میشوند. این آب تجدیدناپذیر گاهی «آب فسیلی» نیز نامیده میشود، چراکه برای هزاران سال در سفرههای آب زیرزمینی باقی مانده است. افزون بر افت کیفیت سفرههای آب زیرزمینی به دلیل افزایش شوری و آلودگی نیترات، زهکشی آهسته این سفرهها منجر به خشکشدن چاهها در برخی مناطق شده است.
برداشت آبهای زیرزمینی الجزایر تقریبا دو برابر نرخ احیای سالیانه است. میزان برداشت در حدود 3میلیارد متر مکعب است، اما تنها 5/1میلیارد متر مکعب در هر سال تجدید میشود و مشکل درحال گسترش است، حتی سفرههای آبی که در دورتر از نواحی شمالی و در مرز مراکش، نزدیک مدیترانه واقع شدهاند، نشانههایی از کاهش کیفیت و کمیت را آشکار میسازند.
سفره آب زیرزمینی گستردهای که در شمال غربی صحرای الجزایر قرار دارد، از مدتی پیش نشانههای نقصان را بروز داده است. طی چند دهه گذشته برداشت آب از سفرههای زیرزمینی به شکل قابلتوجهی افزایش یافته است و درحال حاضر برآورد میشود که برداشتها سالانه بیش از 5/2متر مکعب است، درحالیکه نرخ تخمینی احیای آب نزدیک به یکمیلیارد متر مکعب در سال است. متاسفانه برداشت از سفرههای زیرزمینی الجزایر افزایش یافته و بهطورکلی کاهش ذخایر و کیفیت آب را در پی داشته است. دولت در سال 2006 به شمارش چاههای آب در کشور اقدام کرد تا نظر بهتری درباره میزان استخراج آب به دست آورد. مردم الجزایر امیدوارند تا مقدار مصرف را بسیار موثرتر مدیریت کنند، اما حفر چاههای غیرقانونی، تخمین میزان مصرف آب و نظارت بر آن را تقریبا غیرممکن ساخته است. به دلیل برداشت بیش از حد آب و حفر چاههای غیرقانونی، چاههای جدید باید عمیقتر حفر شود که این امر هزینه دسترسی به آب را افزایش میدهد و باعث تخریب محیط زیست میشود.
همزمان با رشد جمعیت و شهری شدن الجزایر، آب کمتری برای هر فرد در دسترس خواهد بود. در دهه 1960 آب در دسترس برای هر فرد در این کشور 1000متر مکعب بود. اکنون این میزان، 292متر مکعب است. مصرف سالانه آب درحال حاضر، تقریبا 67درصد منابع تجدیدپذیر آن است یا در حدود 4/8میلیارد متر مکعب از 7/11میلیارد متر مکعب. در مقایسه، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان که هر دو کشور تولیدکننده انرژی با تولید ناخالص داخلی سرانه قابل مقایسه با الجزایر هستند، به ترتیب 113درصد و 5درصد از منابع تجدیدپذیر آب خود را مصرف میکنند. آب در دسترس سرانه در هر دو کشور بسیار بیشتر از الجزایر است.
استراتژی آب گرانقیمت در الجزایر
استراتژی مدیریت آب در الجزایر بر احیای اغلب منابع موجود آب از طریق توزیع مناسب آنها، افزایش ظرفیت ذخیرهسازی و تشدید ظرفیت شیرینکنندههای آب تمرکز دارد. شبکه توزیع آب در الجزایر بیش از 58000کیلومتر گسترش دارد (تقریبا 36000مایل) که میتواند بیش از 3میلیارد متر مکعب آب را در هر سال انتقال دهد. از لحاظ ذخیرهسازی بیش از 70 سد بزرگ در الجزایر هست، اما افزودن بر ظرفیت ذخیرهسازی، یک بخش مهم در استراتژی پایتخت در مورد آب بهشمار میآید. ظرفیت تولید شیرینکنندهها رشد سرسامآوری داشته و از میزان کمتر از 50هزار متر مکعب در روز در سال 2002 به بیش از 2میلیون متر مکعب در روز در سال 2015رسیده است. کارخانه «مگتا» که در سال 2014 مورد بهرهبرداری قرار گرفت، ظرفیتی برابر با نیممیلیون متر مکعب در روز دارد که برای تأمین آب آشامیدنی 5میلیون شهروند کافی است. طرحهایی نیز برای توسعه ظرفیت شیرینکردن آب دریا و آب شور زیرزمینی در آینده نزدیک وجود دارد.
الجزایر کشوری است که کمترین قیمت آب را در منطقه دارد و به شدت به راهحلهای گرانقیمت مدیریت آب تکیه میکند. حتی با تجدید نظر اخیر در سازوکار قیمتگذاری آب، هزینه آب آنقدر کم است که حفاظت از آن را تشویق نمیکند. در واقع، قیمتها حتی جوابگوی هزینههای تولید و نگهداری نیز نیست تا چه رسد به بازیافت آب.
انتقال مایع سنگینی مثل آب از نقطه تولید به محل مصرف، مستلزم هزینههای سنگینی است، هم برای تأسیس زیرساختهای اولیه و هم برای راهاندازی و نگهداری بعد از آن.
یک پروژه بزرگ انتقال آب از «عین صلاح» به «تمانراست» (که در سال 2011 تکمیل شد) تقریبا 5/2میلیارد دلار هزینه دربرداشت که البته این پول شامل هزینههای راهاندازی و نگهداری نمیشد. عملیات شیرینکردن در مقایسه با انتقال آب، انرژی و هزینه بیشتری نیاز دارد. تولید آب در کارخانههای شیرینکننده در منطقه عربنشین، هزینهای بین 50 تا 60سنت به ازای هر متر مکعب دارد، در مقایسه با 5سنت به ازای هر متر مکعب برای آبهای زیرزمینی و 20 تا50سنت برای هر متر مکعب آبهای سطحی. اگرچه انرژی یک عامل موثر در قیمت بالای آب در کارخانههای آب شیرینکن است، اما بیش از نیمی از هزینه به عواملی غیر از انرژی از قبیل نیروی کار و مواد شیمیایی اختصاص مییابد.
بدون سرمایهگذاری دولت - نهتنها در پروژههای بزرگ بلکه در نگهداری روزانه و اقدامات بهبود کارایی و مدیریت- در دسترس بودن و کیفیت ذخیره آب الجزایر رو به کاهش خواهد گذاشت. با اینحال، دولت نمیتواند بهتنهایی از عهده هزینهها برآید. سرمایهگذاری بخش خارجی برای حفاظت از ذخایر آب کشور ضروری خواهد بود. اخیرا مشارکت بخش خصوصی در مسأله آب تا حدی ظرفیت شیرین کردن آب را افزایش داده است. علاوه بر این، سازمانهای خصوصی مسئول مدیریت آب در برخی از شهرهای بزرگ کشور هستند، ازجمله در «الجزیره»، «عنابه»، «وهران» و «قسطنطنیه». در طرح توسعه 2019-2015 الجزایر، نزدیک به 18میلیارد دلار به پروژههای زیرساختی آب اختصاص یافته است، اما در کل سال 2015 و بخشی از سال 2016 قیمت پایین نفت، باری بر دوش دولت بوده است. اولویت نخست الجزایر از نظر صرف پول، تأمین خدمات امنیتی خواهد بود، بهویژه برای داراییهای انرژی. افزون بر این، الجزایر سابقه استفاده از سرمایه اجتماعی برای سرکوب ناآرامیهای مدنی را دارد. رئیسجمهوری «عبدالعزیز بوتفلیقه» از هزینه عمومی برای کمپینهایی استفاده کرد تا اعتراضکنندگان را پس از بهار عربی سرکوب کند. با قیمت پایین نفت، فشار مالی الجزایر ادامه خواهد یافت. بسیار محتمل است که دولت به جای پذیرش خطر بروز ناآرامی و آشوب، ذخایر خود را صرف یارانه کند. هر دولتی که قدرت را به دست گیرد، احتمالا با همین استراتژی ادامه خواهد داد. مردم الجزایر در مورد ناآرامی محتاط هستند، چراکه این میراث یک دهه از جنگ داخلی این کشور است. (2002-1991)
نقش آب در آینده الجزایر
از آنجایی که انتظار میرود قیمت نفت برای مدتی پایین بماند، مردم الجزایر در جستوجوی منابع جدید درآمد هستند. ظرفیت گسترده سنگهای نفتی الجزایر یکی از این منابع است. با اینحال، امنیت آب موضوع مشترک اعتراضات اخیر راجع به استخراج نفت از سنگهای نفتی بود. نگرانیهای موجود درباره امنیت آب میتواند روند توسعه استخراج از این نوع سنگها را طی پنج تا هفت سال آینده آهسته کند. در این راستا، آن دسته از راهحلهای فناورانه که نقش آب را در استخراج، محدود یا حذف میکند، این امکان را فراهم خواهد کرد که الجزایر از ذخایر سنگهای نفتی خود در درازمدت بهرهبرداری کند، اگرچه با درنظر گرفتن فرهنگ اعتراض این کشور و منطقه، تظاهرات ضد استخراج هنوز میتواند اتفاق بیفتد، حتی اگر موضوع استفاده از آب مطرح شود. شکی نیست که آب بخشی از چرخه علیت و کنترل است. آب عاملی کلیدی برای حفظ امنیت الجزایر به شکل قابل مدیریت محسوب میشود که به منظور جذابیت کشور برای سرمایهگذاران خارجی، حیاتی است و این امر به سهم خود در حفظ ذخایر آب ضروری است. فرهنگ اعتراض در الجزایر به این معنی است که یارانهای که به نفع مردم است، نمیتواند به آسانی متوقف شود. از اینرو، قیمت آب پایین میماند و البته هنوز به سرمایهگذاری خارجی نیاز است تا دسترسی الجزایر را به آب بهبود دهد. پیشبینی میشود که تغییرات اقلیمی- بهویژه درجه حرارت بالا و باران اندک- در دهههای آینده برای الجزایر و منطقه وسیعتری در راه باشد. در همین زمان، جمعیت درحال بیشتر شدن و شهریشدن است. این عده، بیش از هر زمان دیگری آب مصرف میکنند. مسأله فوقالذکر به کمبود منابع کشور افزوده میشود. ظرفیت بیشتر شیرینکنندههای آب، بهبود در وضع زیرساختهای موجود و تعداد بیشتری از پروژههای انتقال آب که از طریق مشارکت بخش خصوصی و دولتی ایجاد میشود، برخی از نگرانیها در مورد ذخیره آب بهویژه در مناطق شهری را کاهش میدهد، اما اگر مشکلات بودجهای کوتاهمدت، الجزایر را به سمت فراموشی زیرساختهای آب کشور سوق دهد، پیامدها در بلندمدت وخیم خواهد بود. کاهش کیفیت، کمبود یا وابستگی بیشتر به آب گرانقیمت کارخانههای آب شیرینکن به پتانسیل ناآرامی اجتماع کمک خواهد کرد. بهرهبرداری بیش از حد آب، تخریب آشکار محیط زیست و کاهش منابع آب را در پی دارد که به تبع آن نارضایتی ایجادشده، تهدید بزرگتری برای دولت خواهد بود.