| علی رنگچیان | عضو هیأت علمی دانشکده هنر دانشگاه سمنان |
همزیستی انسان و حیوانات در سرزمین ایران به هزاران سال پیش بازمی‌گردد. شرایط زندگی و پیوند ناگسستنی انسان و طبیعت ناگزیر منجر به ارتباطی تنگاتنگ میان انسان و حیوانات میشود. هيچ شكي در مورد اينكه سگ‌ها نخستين حيوانات اهلي بودند، وجود ندارد. يقينا در ابتدا سگ‌ها در اطراف محل زندگي انسان پرسه مي‌زدند تا از پس‌مانده غذايي آنها تغذيه كنند و بعدها جهت نگهباني از آنها استفاده شد. سگ‌ها به‌خاطر قدرت شنوايي و بويايي بالا انسان‌هاي نخستين را از وجود خطر دشمن و شكار قبل از اينكه خودشان مطلع شوند، باخبر مي‌كردند.
انسان‌هاي نخستين كم‌كم به اين فكر افتادند كه از اين غرايز سگ‌ها در راه شكار استفاده كنند. بعدها نيز از سگ به‌عنوان نگهبان گله استفاده و وظايف سگ‌ها به‌تدريج اضافه شد.
پس از سگ، بز با نقش و کارکردی متفاوت به‌عنوان نخستین حیوان اهلی‌شده در ایران شناخته میشود و شواهد این فرآیند مربوط به حدود ۱۰۰۰۰سال پیش از میلاد است. پس از این انسان به اهلی كردن سایر حیوانات مانند گاو، گوسفند، مرغ، خروس، اسب، الاغ و... به منظور بهره‌برداری از خدمات و استفاده از گوشت، شیر، پشم و سایر مصارف آنها مبادرت می‌ورزد.
اما نگهداری و حفاظت از حیوانات مستلزم فراهم‌آوردن مکان‌هایی برای زیست آنها در کنار انسان بوده است. طویله برای نگهداری گاو و گوسفند، اصطبل برای حفاظت از اسب و لانه‌های نگهداری پرندگان ازجمله جایگاه‌های زیست حیوان در جوار انسان است. گاهی جایگاه حیوانات چنان منزلتی می‌یابد که مکانی ویژه به آنها اختصاص داده میشود. به‌عنوان نمونه در ارگ تاریخی بم، اصطبلی به گنجایش ۲۰۰ اسب در بخش حکومتی و در درونی‌ترین دیوار در کنار دژ نظامی، عمارت چهارفصل و سربازخانه قرار داشته است.
یکی از مهم‌ترین قسمت‌های هر کاروانسرا نیز اصطبل آن بوده است. در کاروانسراها اتاق‌های مسافران معمولا پیرامون حیاط ساخته می‌شده و اصطبل، پشت آنها قرار داشته و در ورودی اصطبل‌ها در چهار گوشه داخلی بنا قرار داشته، گاهی در ایوان ورودی حیاط باز می‌شده است.
اما شاید از این منظر، در ایران هیچ بنایی به اندازه کبوترخانه‌ها قدر و منزلت نداشته باشد. کبوترخانه اعجاز معماری ایرانی در ساخت بنایی برای حیوانات است؛ بنایی هم‌شأن یک کاخ و هم‌قدر یک خانه اعیانی. دژی مقاوم و نفوذ‌ناپذیر که در برابر همه دشمنان کبوتر که کم هم نیستند، مانند یک دژ نظامی عمل می‌کند.
ساختار معماری کبوترخانه به گونه‌ای بوده که نه‌تنها در برابر پرندگان شکارچی مانند قوش، جغد و کلاغ فکر و اندیشه شده، بلکه هرگز پرندگان مهاجم را نیز درون برج‌ها راهی نبوده است؛ زیرا نحوه ساخت آن به گونه‌ای بوده که امنیت همراه با آرامش و آسایش کبوتران را تأمین می‌کرده است. فضای داخلی کبوترخانه‌ها گاه محل اجتماع بیش از 25هزار کبوتر بوده است؛ دقت در اجرای این برج‌های کبوتر به‌حدی بوده است که درصد اشتباه ورود پرندگان مزاحم را به صفر می‌رسانیده زیرا اگر حتی یک مورد پرنده یا حیوان مهاجمی به درون این کبوترخانه راه می‌یافت، هرگز هیچ کبوتری احساس امنیت نمی‌کرد و کبوترخانه خالی از حضور کبوتران می‌شد. قطر سوراخ‌های ورودی کبوتران به داخل برج‌ها به اندازه‌ای ساخته شده است که تنها کبوتران می‌توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند.
کبوترخانه‌ها از نظر شکل ظاهري و سبک ساخت به چند دسته تقسيم مي‌شوند که اين تقسيم‌بندي در منطقه اصفهان تابع محل جغرافيايي آنها نيز است؛ اين سه دسته عبارتند از:
1- کبوترخانه‌هاي استوانه‌اي که در شرق و جنوب شرق و داخل شهر اصفهان يافت مي‌شوند.
2- کبوترخانه‌هاي مکعبي که در شمال و شمال‌غرب اصفهان و همچنين استان‌هاي مرکزي و آذربايجان يافت مي‌شوند. (گلپايگان، نجف‌آباد و...)
3- کبوترخانه‌هاي چندقلو که در جنوب اصفهان يافت مي‌شوند. کبوترخانه در گذشته در اقتصاد کشور نیز تأثیرگذار بوده‌اند به نحوی که غازان‌خان مغول در کنار سایر اقداماتی که برای احیای کشاورزی ایران انجام داد، فرمان‌هایی برای حفظ و بازسازی و نگهداری کبوتران و کبوترخانه‌ها صادر کرد و بی‌انصافی است که از این همه دانش و تحصیل این آثار بی‌بهره باشیم و هیچ کاری در خور عظمت آنها انجام ندهیم و هر روز شاهد فروریختن این مواریث فرهنگی و هنری باشیم.